Ochrona majątku na granicy prawa

Do grupy tych przestępstw zaliczane są m. in. przestępstwa z art. 300-301 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 – Kodeks karny (dalej: k.k.), które na potrzeby niniejszego artykułu zostaną bliżej omówione.

W pierwszej kolejności przytoczone zostaną kluczowe przepisy, a w następnych śródtytułach – poddamy je skrótowej analizie.

Podstawowe wyjaśnienia

Zgodnie z art. 300 § 1 k.k., kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (jeżeli czyn określony powyżej wyrządził szkodę wielu wierzycielom, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8). Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego powyżej następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Zgodnie z art. 300 § 2 k.k. kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Zgodnie z 301 § 1 k.k., kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy w oparciu o przepisy prawa nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Tej samej karze podlega, kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności.

Zgodnie z 301 § 3 k.k., kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli w sposób lekkomyślny doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia roszczeń wierzycieli (art. 300 § 1 k.k.)

Strona przedmiotowa czynu zabronionego z art. 300 § 1 k.k. składa się z następujących nierozłącznych elementów:

1. czynności sprawczych w postaci: usuwania, ukrywania, zbywania, darowania, niszczenia, obciążania i uszkadzania;
2. okoliczności towarzyszącej realizacji czynności sprawczych w postaci: grożącej niewypłacalności lub upadłości sprawcy czynności karalnych;
3. skutku w postaci: udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia swojego wierzyciela przez sprawcę czynności karalnych.
   Niedostępność składników majątkowych dla wierzyciela może być spowodowana przez ich:
   1. usunięcie – termin ten jest kategorią mowy potocznej, biorąc pod uwagę kontekst omawianego przepisu oznaczać ono będzie czynność „pozbycia się składników majątku” polegające na zmianie położenia rzeczy np. na skutek przekazania ich na przechowanie innym osobom, jak elektroniczne transakcje finansowe, na skutek przelewu wierzytelności,
   2. ukrywanie - oznacza uczynienie ich niedostępnymi dla osób zainteresowanych poprzez fizyczne ukrycie rzeczy oraz praw majątkowych, poprzez zatajenie istnienia roszczeń wobec osób trzecich np. wierzytelności, depozytu, itp. [J. Makarewicz, Komentarz do Kodeksu karnego s. 633]. Znamię to zawsze będzie oznaczać zachowanie , w wyniku którego dłużnik nie traci składników majątku i posiada nad nimi władztwo wystarczające do skutecznego nimi rozporządzania [M.Dąbrowska-Kardas, P.Kardas, Przestępstwa przeciwko mieniu, Kraków 1999, s. 37],
   3. zbywanie – będzie zawsze związane z trwałym odłączeniem składników majątku (rzeczy, prawa majątkowe) z jego masy, np. poprzez zawarcie umowy cywilnej mającej charakter rozporządzający np. sprzedaż rzeczy,
   4. darowanie – jest pojęciem prawnym związanym z „darowizną” jako instytucją uregulowaną w art. 888-903 k.c.; przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Darowanie to nie tylko podarowanie innej osobie rzeczy, ale również zrezygnowanie z odebrania od innej osoby składników majątkowych,
   5. niszczenie – sprowadza się do unicestwienia rzeczy lub do istotnego naruszenia jej substancji, które uniemożliwia wykorzystanie jej zgodnie z posiadanymi pierwotnie właściwościami i przeznaczeniem [L.Peiper, Kodeks karny z komentarzem, Kraków 1935, s.768],
   6. obciążanie – polegać będzie na działaniu dłużnika prowadzącym do obniżenia wartości ekonomicznej majątku np. kredyt, hipoteka, zastaw, poręczenie z weksla, ustanowienie renty, alimentów, świadczeń w ramach umowy dożywocia,
   7. uszkadzanie – należy uznać taką zmianę materii składnika, po której nie można go wykorzystywać zgodnie z przeznaczeniem.

Należy podkreślić, że nie każda czynność zbycia majątku może świadczyć o „złej woli” dłużnika. Częstokroć może dojść do sytuacji, w której podejmowane działania zmniejszają co prawda majątek dłużnika, lecz w przyszłości mogą wpłynąć na poprawę sytuacji finansowej, co w konsekwencji doprowadzi do zaspokojenia roszczeń wierzycieli. Argument taki można użyć również do obrony takich działań, jak np. spieniężenie majątku w celu dokonania inwestycji kapitałowych, nawet obciążonych bardzo znaczącym ryzykiem, jeśli podejmowane są w celu wygenerowania środków na spłacenie wierzycieli.

Przestępstwo z art. 300 § 1 k.k. może być popełnione wyłącznie w okresie niewypłacalności lub upadłości albo w okresie kiedy staje się realną groźba wystąpienia jednego z tych stanów. W praktyce pojawiają się problemy w ustaleniu momentu początkowego i końcowego, w którym zachowanie dłużnika pozostaje w sferze działania prawa karnego.

Początkowym momentem warunkującym odpowiedzialność karną jest grożąca dłużnikowi niewypłacalność lub upadłość, które mogą być stanem o szerokiej rozpiętości czasowej, niejednokrotnie przekraczającej okres jednego roku [H.Pracki Nowe rodzaje przestępstw gospodarczych Część II „Prokuratura i Prawo” Nr 2/1995, s 28-29]. W takich sytuacjach nieuchronne nadejście trwałego załamania finansowego danego podmiotu oddalane jest tylko przez dodatkowe czynności dłużnika (np. pozyskiwanie nowych kredytów), które faktycznie doprowadzają do dalszego obciążenia finansowego, nie przynosząc efektów gospodarczych.

Ustalając moment początkowy można zastosować jako kryterium pomocnicze art. 5 § 1 ustawy Prawo Upadłościowe i Naprawcze, który nakłada na podmiot gospodarczy obowiązek zgłoszenia wniosku do sądu o ogłoszenie swojej upadłości, w ciągu dwóch tygodni od dnia zaprzestania płacenia długów. Problem przy stosowaniu tego kryterium, tkwi w tym, że nie jest łatwo określić moment zaprzestania płacenia długów, który ma charakter stały. Trwałe zaprzestanie płacenia długów jest zwykle przyczyną załamania finansowego polegającego na niewypłacalności dłużnika [K. Piasecki Prawo Upadłościowe, Prawo o postępowaniu układowym, Bankowe postępowanie ugodowe wraz z komentarzem, Bydgoszcz 1994, str. 13].

Nie ulega wątpliwości, że dla bytu przestępstwa z art. 300 § 1 k.k. zaprzestanie płacenia długów musi być objawem niewypłacalności dłużnika, a nie tylko przejawem jego woli, polegającej na odmowie spłacenia długów. Nie będzie istotne również spłacanie przez dłużnika tylko części długów, ponieważ takie jego zachowanie nie wyłącza istnienia groźby stanu niewypłacalności lub też zaistnienia tego stanu, o ile oczywiście dłużnik nie płaci przeważającej części swych długów z powodu braku środków płatniczych [J. Korzonek, Prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowym, Komentarz Kraków 1935, s. 11].

Momentem końcowym, do którego ustawodawca penalizuje określone zachowanie się dłużnika, wydaje w świetle art. 300 k.k. jest uprawomocnienie się postanowienia o ogłoszeniu upadłości – z tą chwilą dłużnik traci prawo do rozporządzania swoim majątkiem.

Odmiana typu czynu zabronionego - przestępstwo z art. 300 § 3 w zw. z § 1 k.k.

W § 3 art. 300 k.k. wprowadzono kwalifikowany typ przestępstw określony w art. 300 § 1 k.k. Do znamion kwalifikujących należy przede wszystkim wyrządzenie szkody wielu wierzycielom. Ustawodawca posłużył się nieostrym pojęciem znamienia kwalifikującego, jakim jest określenie "wielu wierzycieli". Biorąc pod uwagę fakt, iż § 1 wymienia tylko jednego wierzyciela, określenie "wielu" użyte w § 3 należy interpretować jako "więcej niż jednego". Przeciwna interpretacja prowadziłby do zniesienia penalizacji pokrzywdzenia dwóch wierzycieli. Trzeba więc uznać, iż określenie "wielu wierzycieli" ujęte w art. 300 § 3 k.k. jest dopełnieniem i zarazem przeciwieństwem określenia "wierzyciela" (jednego) z § 1 wymienionego artykułu.

Udaremnienie egzekucji (art. 300 § 2 k.k.)

Przedmiotem ochrony omawianego przepisu są interesy wierzycieli dotyczące faktycznej możliwości realizacji uprawnionych majątkowych roszczeń przysługujących wierzycielom, wynikających ze zobowiązań powstałych w ramach obrotu gospodarczego, poprzez udaremnianie wykonania orzeczeń sądowych lub innych organów państwowych. Warunkiem karalności na podstawie rozważanego przepisu jest istnienie roszczenia wierzyciela oraz świadomość sprawcy, co do istnienia zagrożenia zajęcia składników jego majątku (związanego z faktem iż wierzyciel przystąpił lub ma poważny ujawniony zamiar przystąpienia do egzekucji swojego roszczenia)[J. Kotłowska-Rudnik, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, GP 1998, Nr 35, s. 44, oraz por. O. Górniok i in., Komentarz..., s. 4].

Na stronę przedmiotową rozważanego czynu zabronionego składają się:

1. znamiona czynnościowe analogiczne jak w art. 300 § 1 k.k. - usuwanie, ukrywanie, zbywanie, darowanie, niszczenie, obciążanie i uszkadzanie;
2. przedmiot znamion czynnościowych w postaci zajętego lub zagrożonego zajęciem majątku sprawcy (dłużnika);
3. skutek w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia pokrzywdzonego (wierzyciela).

Typowe przykłady działań zagrożonych odpowiedzialnością z art. 300 § 2 k.k., to np.: wywiezienie przez dłużnika zajętych przedmiotów do innej miejscowości bez uprzedniego zawiadomienia o tym komornika; uniemożliwienie komornikowi wejścia do zamkniętego pomieszczenia; kłamliwe zapewnienie że w danym miejscu nie znajdują się przedmioty podlegające zajęciu. Przestępstwo z art. 300 § 2 k.k. może być popełnione przez zaniechanie w przypadku gdy dłużnik nie stawi się do komornika pomimo wezwania go do złożenia wyjaśnień.

W omawianym przepisie zachowanie sprawcy karalne jest, gdy odnosi się do „zajętych lub zagrożonych zajęciem składników majątku dłużnika”. O ile w przypadku art. 300 § 1 k.k. wystarczającym wydaje się być wskazanie samego zaistnienia czynności, np. usuwanie, to w przypadku § 2 zabieg ten wydaje się być dopiero pierwszym etapem wykazania tej czynności. W dalszej kolejności, sąd zmuszony jest bowiem do zbadania, czy rozważana czynność odnosi się do składnika zajętego lub zagrożonego zajęciem. Innymi słowy, w § 1 wystarczy podanie czynności, a w § 2 niezbędne jest dokładne jej opisanie.

Przestępstwa z art. 300 § 2 k.k. można się dopuścić także wtedy, gdy egzekucja dopiero grozi, a więc w okresie, kiedy wierzyciel w sposób niedwuznaczny daje do poznania, że postanowił pretensji swej dochodzić w drodze sądowej (niewątpliwym symptomem tego rodzaju woli wierzyciela jest wniesienie skargi, spowodowanie wydania nakazu zapłaty). Jednakże zgodnie z wyżej zgłoszonymi postulatami należy uznać, iż przesłanki do stwierdzenia, że istnieje stan zagrożenia egzekucją, winny mieć charakter obiektywny i być bezsporne.

Do okoliczności rozpoczynających stan "zagrożenia zajęciem" należy zaliczyć m.in.: wydanie decyzji o zajęciu, której jeszcze nie doręczono lub nie wykonano, wszczęcie postępowania egzekucyjnego, złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika, złożenie wniosku o otwarcie postępowania układowego albo o otwarcie takiego postępowania, otrzymanie przez wierzyciela tytułu wykonawczego.

W stanach faktycznych wykraczających poza okres postępowania egzekucyjnego do pojęcia "mienia zagrożonego zajęciem" należy raczej podchodzić indywidualnie, bez stosowania generalnych wniosków, inaczej z pewnością ograniczałoby to prawo do swobodnego dysponowania mieniem, w szczególności gdy chodzi o zwykłe czynności podejmowane w ramach działalności gospodarczej (czyli określone w art. 300 § 2 k.k. czynności zbycia lub obciążenia rzeczy). Stanowisko takie znajduje potwierdzenie w wyroku Sądu Najwyższego, który stwierdził, że „jeżeli czynność rozporządzająca majątkiem dłużnika nie miała realnego wpływu na zaspokojenie wierzyciela, to wobec braku znamienia skutku w postaci udaremnienia zaspokojenia wierzyciela nie doszło do popełnienia przestępstwa z art. 300 § 2 k.k.”.

Oszukańczy transfer majątku (art. 301 § 1 k.k.)

Istota zachowania przestępczego spenalizowanego w art. 301 § 1 k.k. polega na tym, że osoba będąca dłużnikiem kilku wierzycieli udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy w oparciu o przepisy prawa nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku.

Przez pojęcie "jednostka gospodarcza" należy rozumieć każdy podmiot gospodarczy funkcjonujący w oparciu o obowiązujące przepisy prawa. Podmiotem tym może być w szczególności osoba fizyczna lub grupa osób fizycznych, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej. Jednostką gospodarczą będą więc spółki: cywilna, komandytowa, jawna, akcyjna, z ograniczoną odpowiedzialnością, a ponadto fundacja i stowarzyszenie, założone przez dłużnika, o ile w ich statutach przewidziano działalność gospodarczą, którą rzeczywiście prowadzą. W przypadku przeniesienia przez dłużnika swojego majątku na spółkę fikcyjną (niezarejestrowaną), majątek ten nadal należy do dłużnika. Takie zachowanie nie może być przyczyną niezaspokojenia wierzycieli, tj. czynem karalnym. Treść art. 301 § 1 k.k. wyklucza również działanie przestępne dłużnika poprzez przeniesienie majątku dłużnika na istniejące już jednostki gospodarcze, np. przez wykup udziałów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Przenoszenie składników majątkowych na nową jednostkę gospodarczą może wyrazić się przez każdą czynność prawną rozporządzającą. Forma przenoszenia składników majątkowych jest nieistotna, ważne jest tylko to, aby była zgodna z obowiązującym krajowym porządkiem prawnym. Podobnie jak sam akt przenoszenia składników majątku nie musi być jednorazowy i może odbywać się etapami. Nie stanowi przeniesienia składników majątku jego obciążenie, niepołączone z przeniesieniem prawa lub rzeczy, tzn. obciążenie bierne, np. polegające na przejęciu długu w trybie art. 519-525 k.c.

Do przypisania odpowiedzialności za czyn z art. 301 § 1 k.k. ważne jest ustalenie, czy dłużnik, tworząc nową jednostkę gospodarczą oraz przenosząc na nią składniki majątkowe z jednej kontrolowanej przez siebie jednostki organizacyjnej działał z zamiarem (bezpośrednim lub ewentualnym) udaremnienia lub ograniczenia zaspokojenia należności swoich wierzycieli. Dłużnik musi sobie zdawać sprawę, że przez swoje działanie może pokrzywdzić kliku wierzycieli lub większą ich liczbę i musi mieć zamiar wyrządzenia wierzycielom szkody lub się na to godzi.

Bankructwo umyślne i nieumyślne (art. 301 § 2 i 3 k.k.)

Przepisy art. 301 § 2 i 3 k.k. określają czyny zabronione, stanowiące podstawę przestępstwa umyślnego lub nieumyślnego bankructwa, których istotą jest karalne lekkomyślne doprowadzenie przez dłużnika do swojego bankructwa (upadłości lub niewypłacalności).

Przy ujęciu obu przestępstw bankructwa należy wskazać, że mogą mieć one różny ciężar gatunkowy. Przy zwykłej postaci bankructwa skutek wywołany przez dłużnika musi być następstwem rażącego naruszania reguł prawidłowej gospodarki. W zachowaniu dłużnika brak będzie działań świadczących o oszukańczych zamiarach, lecz podejmowane przez dłużnika inicjatywy gospodarcze będą tak nieracjonalne i pozbawione szans na osiągnięcie celu gospodarczego, jakim jest wypracowanie zysku, że całokształt zachowania się sprawcy będzie świadczyć co najmniej o godzeniu się na bezpośrednie zmierzanie w kierunku osiągnięcia stanu niewypłacalności lub upadłości.

Inaczej sytuacja kształtować się będzie w wypadku bankructwa oszukańczego, gdzie będziemy mieli do czynienia z sytuacją, gdy szereg z podejmowanych przez dłużnika czynności będzie wyczerpywać znamiona innych przestępstw (np. oszustwa).

W obu zachowaniach skutek będzie ten sam, lecz z zasady przy bankructwie oszukańczym będziemy mieli do czynienia z zamiarem przemyślanym, gdzie prowadzenie działalności gospodarczej jest tylko sposobem koniecznym do uzyskania bezpodstawnych korzyści majątkowych kosztem swoich wierzycieli, a sama upadłość lub niewypłacalność jest niejako wkalkulowana w cały proces działania dłużnika. Choć oczywiście oszukańcze bankructwo może nastąpić w okresie późniejszym, kiedy to dopiero na pewnym etapie prowadzenia swoich interesów dłużnik podejmuje decyzję o uzyskaniu nienależnych mu korzyści majątkowych, odstępując jednocześnie od obowiązku zapłaty swoich długów [M. Wiśniewski, Prawnokarna ochrona wierzytelności majątkowych uczestników obrotu gospodarczego, Kraków 2000, s. 78].

Przy przestępstwie z art. 301 § 3 k.k. ustawodawca wskazał dwa możliwe sposoby zachowania się sprawcy, polegające na trwonieniu składników majątkowych lub zaciąganiu zobowiązań, albo zawieraniu umów oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania [Zeszyty – Motywy do Kodeksu karnego z 1932 r., t. V, s. 237–238]. Chodzić tu może o przeznaczenie majątku zaangażowanego w działalność gospodarczą na potrzeby konsumpcyjne własne lub osób bliskich.] Oczywiście cel tych wydatków może być inny, o ile są one niewspółmierne do faktycznych możliwości finansowych. Do tego rodzaju wydatków zaliczyć można także darowizny, sponsorowanie osób lub instytucji niezwiązanych ze sprawcą [K Buczkowski, M. Wojtaszek, Przestępstwa gospodarcze w praktyce prokuratorskiej i sądowej, Warszawa 1998, s. 66]5.

Przestępstwa z art. 301 § 1-3 k.k. może popełnić jedynie sprawca mający określone kwalifikacje, w tym przypadku sprawcą może być jedynie osoba będąca dłużnikiem kilku wierzycieli. Są to przestępstwa materialne, a do ich znamion należy alternatywnie określony skutek w postaci udaremnienia lub ograniczenia zaspokojenia należności wierzycieli. Ze względu na znaczną karygodność przestępstwa określonego w art. 301 § 1-3 k.k. oraz to, że w sposób szczególny godzą one w pewność obrotu gospodarczego, przestępstwa te są publiczno – skargowymi, ściganymi z urzędu.

Sprawcy czynu zabronionego z ww. przepisu grozi kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo kara pozbawienia wolności do lat 2.

Izabela Kałczuga, prawnik w Kancelarii Prawnej Skarbiec.Biz
Robert Nogacki, właściciel Kancelarii Prawnej Skarbiec.Biz